Wojna na terenie Ukrainy spowodowała falę uchodźców – obywateli Ukrainy, przekraczających granicę z Polską. Występują sytuacje, że uchodźcom towarzyszą małoletnie dzieci bez rodziców, bez dalszych krewnych, znajomych czy sąsiadów, dziecko takie nazywa się „małoletnim bez opieki”. Sytuacja takich dzieci po wjeździe na terytorium Polski wymaga podjęcia czynności w celu zapewnienia należytego zabezpieczenia ich dobra. Zgodnie z art. 113 Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (t. j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1108 ze zm). W imieniu małoletniego bez opieki, wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej może złożyć, zgodnie z art. 26 ust. 2 wyżej cyt. ustawy, kurator albo przedstawiciel organizacji międzynarodowej lub pozarządowej zajmującej się udzielaniem pomocy cudzoziemcom, w tym pomocy prawnej, jeżeli na podstawie indywidualnej oceny sytuacji małoletniego bez opieki organizacja ta uzna, że może on potrzebować takiej ochrony.
Zgodnie z art. 61 cyt. ustawy w przypadku gdy małoletni bez opieki zadeklarował organowi Straży Granicznej zamiar złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, organ, który przyjął deklarację:
1) sporządza protokół z tej czynności;
2) rejestruje deklarację zamiaru złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w rejestrze, (rejestr spraw o udzielenie lub pozbawienie ochrony międzynarodowej oraz o udzielenie pomocy cudzoziemcom ubiegającym się o udzielenie ochrony międzynarodowej);
3) występuje niezwłocznie do sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego bez opieki z wnioskiem o:
a) ustanowienie kuratora do reprezentowania go w postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej, przekazania do innego państwa członkowskiego na podstawie rozporządzenia 604/2013, udzielenia pomocy socjalnej oraz udzielenia pomocy w dobrowolnym powrocie do kraju pochodzenia,
b) umieszczenie go w pieczy zastępczej.
Sąd ustanawia kuratora niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni od dnia otrzymania wniosku.
Małoletni bez opieki, po przekroczeniu granicy i złożeniu deklaracji o zamiarze złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej kierowany jest do placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego lub do zawodowej rodziny zastępczej pełniącej funkcję pogotowania rodzinnego. Pracownicy tych instytucji lub rodzice zastępczy nie reprezentują interesów małoletnich w postępowaniu o udzielenie ochrony międzynarodowej. Małoletni bez opieki przebywa tam do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy w przedmiocie pieczy zastępczej.
Jeżeli małoletniemu bez opieki towarzyszy dorosły krewny w linii prostej drugiego stopnia (np. babcia, dziadek) lub w linii bocznej drugiego (brat, siostra) lub trzeciego stopnia (wujek, ciotka) organ Straży Granicznej we wniosku, o umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, może wskazać powierzenie pełnienia funkcji rodziny zastępczej temu krewnemu, jeżeli wyrazi on na to zgodę. Organ Straży Granicznej może wystąpić z wnioskiem o udzielenie zabezpieczenia, o którym mowa w art. 755 § 1 pkt 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, w postaci roztoczenia pieczy nad małoletnim bez opieki przez krewnego, na czas prowadzenia postępowania o umieszczenie małoletniego bez opieki w pieczy zastępczej.
Sąd rozpatruje taki wniosek, niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 10 dni od dnia jego złożenia.
W przypadku gdy w postępowaniu w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej wyjdzie na jaw, że wnioskodawcą jest małoletni bez opieki, z wnioskiem, umieszczenie go w pieczy zastępczej występuje Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców, który niezwłocznie po otrzymaniu wniosku o udzielenie małoletniemu bez opieki ochrony międzynarodowej podejmuje działania mające na celu odnalezienie jego krewnych, a w szczególności:
1) informuje małoletniego bez opieki o możliwości poszukiwania jego krewnych za pośrednictwem międzynarodowych organizacji pozarządowych;
2) udziela małoletniemu bez opieki pomocy w:
a) nawiązaniu kontaktu z międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi,
b) zainicjowaniu poszukiwań jego krewnych.
Doprowadzenie małoletniego bez opieki do rodziny zastępczej zawodowej lub placówki opiekuńczo-wychowawczej.
Organ Straży Granicznej, który przyjął deklarację małoletniego bez opieki o zamiarze złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej lub wniosek małoletniego bez opieki o udzielenie ochrony międzynarodowej albo któremu inne państwo członkowskie przekazało małoletniego bez opieki na podstawie rozporządzenia 604/2013, doprowadza małoletniego bez opieki do rodziny zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówki opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego. Małoletni bez opieki przebywa w rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówce opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy.
Koszty pobytu małoletniego bez opieki w rodzinie zastępczej zawodowej pełniącej funkcję pogotowia rodzinnego lub placówce opiekuńczo-wychowawczej typu interwencyjnego oraz koszty opieki medycznej, od dnia złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej do zakończenia postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej decyzją ostateczną, są finansowane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw wewnętrznych, ze środków będących w dyspozycji Szefa Urzędu.
Autor: dr Agnieszka Gazda